Redovni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta Crna Gore i rukovodilac katedre za ekonomsku analizu i politiku prof. dr Nikola Milović u intervjuu za Pobjedu navodi da su krivci za crnogorsku krizu brojni, od pandemije, situacije u Ukrajini, galopirajuće inflacije, poremećaja na tržištima robe i finansija do političke nestabilnosti i institucionalne krize. Ocjenjuje da privredni subjekti izražavaju potrebu za intervencijom države, a kao model za izlazak iz krize predlaže ordoliberalizam, model ekonomske politike uz pomoć koje se Njemačka izdigla nakon Drugog svjetskog rata.
POBJEDA: Na koji način bi Crna Gora trebalo da se suoči sa trenutnom krizom? Kakvi izazovi je čekaju na ekonomskom planu?
MILOVIĆ: Imajući u vidu trenutno stanje u ekonomiji, istakao bih dva ključna izazova u budućem periodu. Prvi, aktuelna kriza i reakcija ekonomske politike i drugi, zaokret u shvatanju uloge države u ekonomiji. Aktuelna ekonomska kriza je kamen spoticanja za usvojeni intelektualni okvir djelovanja. Dok u praksi djeluje razorno, sa realnim posljedicama, ona je u teoriji inspiracija i vrijedan eksperiment za validnost naučnog istraživanja, ali i kritika za pojedine ekonomske modele razvoja. Postavlja se pitanje kako preživjeti krizu odnosno da li aktuelni ekonomski model može obezbijediti nastavak pozitivnih rezultata u realnoj ekonomiji. Ograničavanje ekonomske aktivnosti u Crnoj Gori usljed pandemije krenulo je početkom 2020. godine, nakon snažnog ekonomskog rasta, kada su zabilježene iznad prosječne regionalne i evropske stope rasta BDP-a. Koliko će donešene mjere i one koje ćemo donositi biti uspješne zavisi od mnogo faktora, a jedan od njih je svakako iskustvo iz prethodne krize, prvenstveno mislim na globalnu iz 2008. godine. Da podsjetim 2008. godine ekonomski ambijent je bio prilično drugačiji, posebno imajući u vidu nivo zaposlenosti, visinu javnog duga i priliv stranih direktnih investicija (SDI). Parametri su bili na nivou rasta od skoro deset odsto, ogromna kreditna aktivnost je prijetila da pregrije ekonomiju, prilivi SDI su bili rekordni, a aktivnosti u turizmu i građevinarstvu i tržištu kapitala, jake. Prenošenje krize sa tržišta kapitala na bankarski sistem, rezultiralo je ogromnim padom ekonomske aktivnosti.
U poređenju sa tadašnjom krizom, danas je bankarski sistem u potpuno drugačijoj poziciji, generator je stabilnosti i to visoko profitabilan, likvidan, sa rekordno niskim nivoom nekvalitetnih kredita, visokim nivoom povjerenja, jakom i izraženom kreditnom aktivnošću i umjerenim nivoom odliva depozita. U ovakvoj situaciji država se, kao i 2008, pokazala aktivnim privrednim subjektom, pa je kroz mjere i instrumente monetarne i fiskalne politike uticala na smanjenje neizvjesnosti i ublažavanje efekata krize. Danas su svi privredni subjekti izrazili potrebu za državnom intervencijom, jer bez adekvatne reakcije ekonomske politike privredi je prijetilo stanje depresije. Ali, takođe, svjesni uloge
države, i opasnosti da model rasta ne preraste u dirigovano-plansku ekonomiju, sve mjere i instrumente koje donosi, država mora usmjeriti na državni intervencionizam sa adekvatnom strategijom i rokom trajanja.
POBJEDA: Šta smatrate da je potrebno uraditi?
MILOVIĆ: Sve ovo je razlog da država, kao i mnogo puta do sada, pokaže ozbiljnost i odgovornost i da ono što su loše strane krize i teorijskih modela razvoja učini manje razornim za privredu i građane. To je ujedno i razlog da kreatori ekonomske politike, intervenišu mjerama makrostabilizacije kako bi neutralisali šokove. Ekonomska teorija i praksa, bez obzira na objektivnu polarizaciju, moraju prihvatiti da je smanjenje neizvjesnosti krucijalni zadatak države. Imajući u vidu navedeno, a posebno uvažavajući istorijski presjek reagovanja na prethodne cikluse, dugoročni ciljevi i ukupna ekonomska politika na dugi rok mora biti bazirana i dalje na velikim infrastrukturnim projektima u energetici, saobraćaju, turizmu i poljoprivredi.
POBJEDA: Pomenuli ste da bi intervencija države, za koju se zalažete, bila ograničenog trajanja. O kom periodu je riječ? Na kakav zaokret u shvatanju uloge države u ekonomiji mislite?
MILOVIĆ: Kriza je šansa za novi početak! Smatram da nam je potrebno novo uspostavljanje reda kroz ekonomsku školu ordoliberalizma i vjerovanje da kapitalizam zahtjeva snažnu vladu sa snažnim institucijama, kako bi stvorila okvir za uspostavljanje reda (latinski ordo) koji bi slobodnom tržištu omogućio najdjelotvornije funkcionisanje. Država jedino može podsticati ekonomiju ako stalno unapređuje institucije i pravila. Ordoliberalizam, koji je nastao u Njemačkoj nakon Drugog svjetskog rata, zaslužan je za obnovu i postavljene temelje današnje ekonomske lokomotive na evropskom kontinetu. Suština samog koncepta je jak uticaj države i jačanje institucija koje treba da omoguće da tržišta ostanu približna nekom obliku idealnog tržišta. Suština ove ekonomske škole je vezana i za nastanak zajedničkog tržišta EU koje je bazirano na jakim zakonima o zaštiti konkurencije kao osnovi politike konkurencije EU. Ordoliberali smatraju da, bez jake države, pojedini moćni privatni interesi podrivaju konkurenciju i jačaju nesavršenosti tržišta, usmjeravajući se na pravila i nezavisne institucije. Tržište mora ostati dobar sluga, jer se u prethodnom periodu u Crnoj Gori pokazalo kao loš gospodar. Dakle, smatram da je potrebna puna odgovornost države da se, uz ekonomski model zasnovan na ordoliberalizmu kao ekonomskom pravcu sa jakim institucijama, stvore uslovi da se na slobodnom i otvorenom tržištu učini da Crna Gora bude zemlja socijalne pravde! Imajući u vidu trenutno stanje, ali i izazove, smatram da bi koordinisano djelovanje moralo da traje barem četiri godine, što je dovoljno da se sa postojećim kapacitetima i uz zajednički napor, vrati povjerenje u državu i njene institucije.
POBJEDA: Šta bi, konkretno, za privredu i građane značio taj model?
MILOVIĆ: Za privredu bi značio mnogo više reda, jasnih pravila, čvrstih okvira i definisanih automatskih mehanizama korekcije ponašanja preduzeća. Tu prvenstveno mislim na naše tradicionalno shvatanje svega u životu tipa “lako ćemo”. Mnogo više ozbiljnosti i odgovornosti u privrednom djelovanju sa ustaljenim elemetima šire društvene korisnosti. Građani bi napokon dobili mnogo razloga da budu zadovoljni, jednaka pravila igre za sve, bez povlašćenih na tržištu. Stabilni uslovi poslovanja i jaka država je preduslov dolaska ozbiljnih partnera sa zajedničkog tržišta EU, čime građani dobijaju i mogućnost za boljim zaposlenjem. Poslovanje u stabilnom okruženju, sa pravilima i procedurama jedinstvenim za cijelo tržište EU, predstavlja korist za životni standard crnogorskog građanina i ukupnu privredu. Na kraju sa povećanjem učešća u ekonomskim razmišljanjima i kvalitetnim političkim djelovanjima, država postaje jaka i u nju, ekonomski izgrađenu, vjeruju svi bez izuzetka!
POBJEDA: Imajući u vidu da su Crnoj Gori potrebna brza rješenja, a pod pretpostavkom da trenutna legislativa ne podržava način funkcionisanja koji predlažete, koliko vremena bi bilo potrebno da se postavi takav model? Koliko brzo bi se mogli očekivati rezultati?
MILOVIĆ: Veoma brzo, bez dodatnih ulaganja i bez dodatnih izmjena zakona. Suština je da svi subjekti počevši od države, preko preduzeća, partija do građana, preuzmu odgovornost za svoje djelovanje. Podsjetiću vas da aktuelna ekonomska politika Crne Gore i ekonomski model razvoja utemeljenje imaju u Ustavu koji kaže da je Crna Gora nezavisna i suverena država, republikanskog oblika vladavine, ali i da je građanska, demokratska, ekološka i država socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava. U okviru poglavlja „Ekonomsko uređenje“ navodi se da se ono zasniva na slobodnom i otvorenom tržištu, slobodi preduzetništva i konkurencije, samostalnosti privrednih subjekata i njihovoj odgovornosti za preuzete obaveze u pravnom prometu, zaštiti i ravnopravnosti svih oblika svojine. Efikasnost takve politike zavisi od realnosti ciljeva, usklađenosti ciljeva i instrumenata, koordiniranosti instrumenata, selekcije najefikasnijih mjera ekonomske politike i pravovremenosti u preduzimanju mjera i instrumenata.
Usvajanje evropske ekonomske politike i definisanje zajedničkih ciljeva u skladu su sa principima otvorene tržišne ekonomije i slobodne konkurencije. Ulaskom u pregovore za članstvo u EU, Crna Gora je iskazala spremnost da dijeli zajedničke ciljeve koji se odnose na stabilnost kamatnih stopa, funkcionalnu tržišnu ekonomiju, povećanje konkurentnosti i stabilnost javnih finansija, odnosno ukupnu makroekonomsku stabilnost. Crnoj Gori je hitno potrebna nova dugoročna strategija ekonomskog razvoja, koja mora biti bazirana na ukupnim intelektualnim kapacitetima koje posjeduje Crna Gora. Ta strategija mora biti donijeta uz široki konsenzus i biti oslobođenja dnevno političkog djelovanja, sa preciznim i tačnim ciljevima, mjerama i instrumentima, kao i institucijama zaduženim za sprovođenje. Česta promjena vladajućih partija ne bi smjela da utiče na tako odabrani model ekonomskog razvoja, koji bi bio osnova za sva buduća djelovanja na dugi rok. Građani su zasićeni politikom u svim segmentima djelovanja na crnogorsko društvo, a sporni intelektualni koncept doveo je do toga da se kvazi intelektualci bave ozbiljnim državničkim poslom. Očekivanja građana su da ih u budućem periodu vode ljudi koji su iskusni i koji su tu zahvaljujući sopstvenim zaslugama, kompetencijama, dostignućima koje su provjerene i bazirane na meritokratiji. Najveću odgovornost za brzinu djelovanja modela, koji svoje utemeljenje ima u Ustavu i koji je baziran na državi socijalne pravde sa
izgrađenim i jakim institucijama, uz teorijski osvrt na ordoliberalni model, snose donosici političkih odluka. Ipak, moram naglasiti da je izlazak iz krize i jačanje ekonomije moguće samo uz snažnu podršku privrednika, investitora, finansijskog sektora, akademske zajednice, civilnog društva, pa u krajnjem i svakog pojedinačnog građanina. Vjerujem da će Crna Gora u tome imati sve prisutniju podršku evroatlantskih i evropskih partnera.
POBJEDA: Imajući u vidu da se u Crnoj Gori decenijama državne kompanije koriste za zapošljavanje partijskih kadrova, na koji način bi ovaj model uticao na tu pojavu protiv koje se, deklarativno svi bore, ali niko ne želi ozbiljno da je neutrališe?
MILOVIĆ: Više putujemo, obrazujemo se i usavršavamo govorimo jezike, informaciono smo pismeni, ali nam je manjak preduzetničke svijesti zajednički sadržalac. Na žalost, stiče se utisak da ono što najteže mijenjamo je naša preduzetnička svijest, višak u deklaratornom zalaganju za biznis i manjak biznisa i preduzetničkih ideja u praksi. Kako tada tako i danas građani Crne Gore su zagledani u državu kao rješenje svih problema. Upravo je ovaj pravac na fonu smanjenja državne i javne administracije, koja prerasta u glomazan državni aparat u kom su politička zapošljavanja i odnos prema državnim kompanijama najozbiljniji privredni problem. Crna Gora u današnjim okvirima ne može priuštiti skupu državu koja subvencioniše ogroman politički apetit vezan za nekontrolisano povećanje zaposlenih u državnim kompanijama, ako želimo da imamo državu koja jeste jaki investitor i pokretač novih privrednih ciklusa. Istorijsko zaostajanje za regionalnim i globalnim tokovima, ne daje nam pravo niti ostavlja prostor za neracionalno korišćenje vremena i resursa kojim raspolažemo.
Izvor: Pobjeda
