Zvanični Rim izgleda nije jedini koji razmišlja o tome da Italija mora da napusti euro i vrati svoju nacionalnu valutu, liru. Takvog mišljenja su i pojedini njemački i holandski ekonomisti, ali i neki od ranije vodećih ljudi MMF-a. Svi oni sada konstatuju kako Italija nije ni trebalo da uđe u eurozonu, ali ono što zvuči još ciničnije – ni da se slijepo pridržava diktata o ostvarivanju budžetskog suficita po svaku cijenu, koji nisu uvek poštovale druge članice EU, poput Njemačke i Francuske.
Malo koja evropska zemlja je u poslednje dvije decenije doživjela takvo ekonomsko zaostajanje kao Italija. Izuzetno loša privredna situacija, posebno nakon krize iz 2008. godine, prouzrokovala je teške socijalne i političke posljedice, evroskepticizam i širenje tzv. populističkih stranaka – Pokreta pet zvjezdica i Lige, piše Novi list u analizi kako je propala italijanska privreda.
Njihova koaliciona vlada je u sve većem sukobu s evropskim institucijama, naročito sa Evropskom komisijom. Sve češća su nagađanja da će Italija napustiti eurozonu. Tome u prilog ide i vijest da je nedavno italijanski parlament predložio ministarstvu finansija izdavanje hartija od vrijednosti, koji bi mogli dobiti ulogu paralelne valute.
To bi, prema mišljenju dijela tamošnjih ekonomista, Italiji olakšalo povratak na liru. Naime, u italijanskoj javnosti se sve više nameće uvjerenje da je napravila ogromnu grešku kada je 1999. prihvatila euro. Zagovornici takve teze tvrde da je euro nametnuo Italiji velika ograničenja koja su i dovela do ekonomskog zaostajanja zemlje. Protivnici, pak, naglašavaju da problem nije u zajedničkoj evropskoj valuti, nego u tome što italijanske vlasti nedovoljno sprovode strukturne reforme. Oni smatraju da je povratak zemlje na liru nerealan, jer bi to podstaklo novu finansijsku krizu u Italiji i Evropi i dovelo u pitanje budućnost evua.
Srozavanje privrede i plata
Danas je teško shvatiti kako je moguće da su Italiji – koja je u razdoblju od 1960. do 1990. doživjela svojevrsno privredno čudo – u posljednjih 25 godina kola krenula nizbrdo. Prosječna neto plata Italijana, koja trenutno iznosi oko 1.800 eura, rasla je nominalno u poslednjih 20 godina, ali sve manje vredi. Primjera radi, 1960. godine prosječna plata u Italiji je iznosila 85% prosječne plate u Francuskoj, a do početka devedesetih prošlog vijeka, dostigla je 92%. Međutim, od 1992. godine, italijanska plata realno zaostaje.
Prošle godine, prosječna plata u Italiji je spala na 75% prosečne plate u Francuskoj. Slično je sa bruto domaćim proizvodom (BDP) – italijanski BDP po stanovniku je 1960. godine iznosio 85% francuskog, odnosno 74% od proseka četiri razvijene zemlje: Belgije, Francuske, Njemačke i Holandije. Italija je do 1995. godine dostigla BDP po stanovniku od 97% francuskog, kao i 94% od proseka u pomenute četiri zemlje. Međutim, zastoj privrede nakon 1995. godine – otkako je Italija počela postupno da ulazi u eurozonu – izbrisao je ekonomske dobitke iz prethodnih decenija.
Prošle godine, italijanski BDP po stanovniku je pao na 82% francuskog i na 76% od proseka Belgije, Francuske, jNemačke i Holandije. Prema mišljenju stručnjaka, problem je u tome što je italijanska privreda nakon uvođenja eura izgubila cenovnu konkurentnost. Cijene u Italiji rasle su brže nego po Evropi, pa su njeni proizvodi postali preskupi.
Tokom devedesetih godina, pomni posmatrači su shvatili da Italija ne pripada eurozoni. Lira je, između 1970. i 1999. godine, izgubila više od 80% vrijednosti u odnosu na njemačku marku. Kako se približavao novi milenijum, Italiju su nadigrale nove privrede u srednjoj Evropi, a posebno Kina. S obzirom da Italija više nema svoju valutu, ona ne može da pribjegne devalvaciji i cijene svojih proizvoda mora da smanjuje na daleko teži način – kresanjem troškova proizvodnje, ograničavanjem rasta plata i javne potrošnje.
To je uočio i najpoznatiji njemački ekonomista, Hans-Werner Sinn. U razgovoru za „Die Welt“, Sinn je podsjetio da je od 1995. do danas, proizvodnja u Italiji poskupela 42% u poređenju sa Njemačkom. Očito je da cijene moraju pasti kako bi zemlja vratila konkurentnost, ali u tom pogledu u Italiji se „ništa bitno ne događa“, ocjenjuje njemački ekonomista.
Operacija uspjela, pacijent umro
Ipak, pogrešno je misliti da italijanske vlade nisu sprovodile strukturne reforme, da nisu pokušavale ograničiti javnu potrošnju i zauzdati rast plata, kako bi italijanski proizvodi pojeftinili. Italija se strogo pridržavala evropskih pravila da budžetski deficit ne sme preći 3% BDP-a, a javni dug 60%. Dok su Nemačka i Francuska povremeno kršile ta pravila i stvarale preveliki budžetski deficit, italijanske vlade su od 1995. do 2008. stalno imale budžetski suficit, tvrdi holandski ekonomista Servaasa Storma.
Prema vladajućoj teoriji u eurozoni i EU-u, ta neprekidna budžetska štednja i silni viškovi trebalo je da, vremenom, smanje ogromni javni dug Italije, koji je 1995. iznosio 117% BDP-a. Ali to se nije dogodilo. Naprotiv, zbog zastoja privrede i obračunavanja kamata na kredite, javni dug zemlje se povećao na današnjih 133% BDP-a. Istina, nakon uvođenja eura, u Italiji su se poboljšali uslovi rada za preduzeća i investitore.
Zemlja je postigla nisku inflaciju i zauzdala je rast plata. Relativni profiti italijanskih poduzeća postali su veći od onih u Njemačkoj i Francuskoj, podsjeća Storm u analizi o posljedicama uvođenja eura u Italiji. Italijanske vlade su, poput uzornih učenika u školi, sprovodile zadatke evropskih institucija, ali očekivani uzlet italijanske privrede je izostao.
„Snažan rast se nije dogodio. Operacija je uspješno izvedena, ali pacijent je umro“, gorko primjećuje Storm. Prema ’nalazima obdukcije’, uzrok smrti bio je strukturni nedostatak agregatne tražnje, objašnjava holandski ekonomista. Gdje je zapelo? Italijanskim vladama je nakon Drugog svjetskog rata glavni cilj bio povećanje privrednog rasta i zapošljavanja. Da bi to ostvarile, koristile su sve raspoložive državne poluge: budžetske podsticaje za privredu, ekspanzivnu monetarnu politiku i redovne devalvacije lire.
Neotporna na globalne šokove
Međutim, uporedo s uvođenjem eura, sa širenjem evropskog slobodnog tržišta i smanjivanjem uloge države u ekonomiji, italijanske su vlade promijenile prioritete. Glavni cilj je postalo zdravlje javnih finansija, što znači da je privreda izgubila nekadašnji oslonac u državi. Neprekidna štednja u budžetu i zauzdavanje plata, prouzrokovali su pad potražnje.
To je, objašnjava Storm, ostavilo preduzeća bez dovoljno „kiseonika“, bez motiva za rast, posebno nakon izbijanja krize iz 2008. godine. Da bi privreda mogla da napreduje, mora imati sve više kupaca, ne samo u inostranstvu, nego i kod kuće. Prema nalazima bivšeg glavnog ekonomiste MMF-a Oliviera Blancharda, stroga budžetska štednja u EU nakon 2011. godine, nepotrebno je dovela do pada evropske privrede.
Naravno, euro nije jedini uzrok italijanskih nevolja. Italija je zaostala zato što njena privreda nije povećavala produktivnost. Preduzeća nisu bitno unapredila ni tehnologiju, a italijansku ekonomiju jako je pogodio i prodor Kine na svjetskom tržištu. Kina je svojim niskim ceijnama ugrozila italijansku proizvodnju odjeće i obuće. Zbog tih dodatnih razloga, nakon krize iz 2008. propala je četvrtina italijanske industrijske proizvodnje.
Profitabilnost preduzeća se smanjila, tehnološko zaostajanje povećalo, investicije su pale, a zemlja se zaglavila u stagnaciji. Najtragičnije je to što Italija danas nema puno izgleda za povratak na zelenu granu. Prema procjeni MMF-a, ona će tek 2025. dostići ekonomski nivo koji je imala 2008. godine, „što znači dvije izgubljene decenije“. Stope privrednog rasta malo su veće od nule, pa svaki veći ekonomski šok iz inostranstva preti da Italiju baci u novu krizu. U drugoj polovini prošle godine opet je doživjela recesiju, treću po redu za deset godina.
Sa eurom, vezane ruke
Koaliciona vlada u Rimu već godinu dana najavljuje ekonomski zaokret, ali to joj ne polazi za rukom. Želi da poveća javne investicije kako bi podstakla privredni rast, ali to joj ne dopuštaju evropska pravila budžetske štednje, pa zbog toga Rim dolazi u sve veći sukob s Evropskom komisijom. Italijanska vlada rado bi povećala i konkurentnost privrede, ali više nema ni sopstvenu valutu, ni monetarnu politiku. Ukratko, vlada u Rimu ima vezane ruke zbog uniformisanih pravila ponašanja u eurozoni.
Italija ne može da prilagodi ekonomski sistem specifičnim potrebama svoje privrede. Pitanje je do kada takva nemoguća situacija može da traje? Njemački ekonomista Hans-Werner Sinn tvrdi da Italija „ne može da se nosi sa eurom“ i da je samo pitanje vremena kada će napustiti zajedničku evropsku valutu. Prema njegovim riječima, problem je u tome što je Italija, nakon prihvatanja eura, došla u katastrofalnu situaciju, sa ogromnim padom industrijske proizvodnje i srazmerno visokom nezaposlenošću mladih.
Joseph Stiglitz, američki ekonomista i nobelovac je još prije dvije godine upozorio da će Italija vremenom napustiti euro i vratiti liru, iako Italijanima takva odluka emotivno teško pada. Stiglitz je uveren da Italija neće biti izuzetak, odnosno da će cjelokupna evropska mometarna unija u sadašnjem obliku kolabirati, iako je moguće da euro opstane u manjem broju zemalja.
(Novi list)
