Napokon Sjedinjene Američke Države pokazuju znakove oporavka od krize koja je izbila na kraju mandata predsjednika Georgea W. Busha kad se gotovo implozija u njegovom finansijskom sistemu snažno odrazila širom svijeta.
Ali to nije snažan oporavak; u najboljem slučaju, može se reći da se raskorak između tačke gdje je ekonomija trebala biti i tačke na kojoj se ona trenutno nalazi ne povećava. Ako se taj raskorak smanjuje, to se događa vrlo polagano; čini se da je šteta koja je nastala uslijed krize dugoročna.
Međutim, moglo bi biti i lošije. S druge strane Atlantskog okeana ima malo naznaka čak i tako skromnog oporavka kao što je onaj u Sjedinjenim Američkim Državama. Rakorak između tačke na kojoj se Evropa trenutno nalazi i tačke na kojoj bi ona bila da nema krize i dalje je sve veći. U većini zemalja Evropske unije, BDP po glavi stanovnika je manji no što je bio prije krize.
Izgubljenih pola decenije brzo prerasta u cijelu deceniju. Iza hladne statistike, stoje uništeni životi, rasplinuti snovi i porodice u raspadu (ili se porodice uopšte ne zasnivaju) dok stagnacija – ponegdje depresija – traje iz godine u godinu. Evropska unija ima visoko talentovane, visoko obrazovane ljude. Njene zemlje članice imaju snažan zakododavni okvir i društva koja dobro funkcionišu. Prije krize većina zemalja članica imala je čak ekonomije koje su dobro funkcionirale. Na nekim mjestima, produktivnost po satu – ili stopa rasta produktivnosti – bila je među najvišima na svijetu.
Daleko od raspleta
Ali Evropa nije žrtva. Da, Amerika je loše upravljala svojom ekonomijom; ali, ne, Sjedinjene Američke Države nisu na neki način uspjele nametnuti Evropi teret globalnih posljedica. Evropa je sama uzrokovala svoje obolijevanje, slijedom niza loših ekonomskoh odluka bez presedana, počevši od uvođenja eura. Iako je bio namijenjen ujedinjavanju Evrope, naposljetku ju je euro podijelio; i, u nedostatku političke volje za uspostavljanjem institucija koje bi omogućile funkcionisanje jedinstvene valute, šteta se ne ispravlja.
Trenutni haos proizlazi djelimično iz prihvatanja već dugo diskreditovanog vjerovanja u dobro funkcionisanje tržišta bez nedostataka vezanih uz informacije i konkurenciju. Arogancija je takođe tu odigrala ulogu. Kako drukčije objasniti činjenicu da su iz godine u godinu prognoze evropskih funkcionera vezano uz posljedice njihove politike redovno pogrešne? Te su prognoze kontinuirano pogrešne ne zbog toga što zemljama članicama Evropske unije nije uspjelo primijeniti propisanu politiku, već stoga što su modeli na kojima su se te politike temeljile bili duboko manjkavi.
U Grčkoj mjere koje su bile namijenjene smanjivanju dužničkog opterećenja dovele su do još većeg opterećenja te zemlje od onoga u 2010. godini: procenat državnog duga u odnosu na bruto državni proizvod se povećao uslijed razornog učinka mjera stroge štednje na obim proizvodnje. Barem je Međunarodni monetarni fond otvoreno priznao te intelektualne i političke neuspjehe. Evropski čelnici ostaju pri uvjerenju da strukturalna reforma mora biti njihov najveći prioritet.
Ali problemi na koje oni ukazuju bili su očiti u godinama koje su prethodile krizi i oni tada nisu zaustavljali rast. Ono što Evropi treba više nego strukturalna reforma unutar zemalja članica je reforma strukture same eurozone i preinačenje politike stroge štednje koja je ponovo doživjela neuspjeh u oživljavanju ekonomskog rasta. Ponovo se pokazalo da su u krivu oni koji su mislili da euro neće preživjeti. Ali kritičari su bili u pravu u pogledu jedne stvari: ako se ne sprovede reforma strukture eurozone i ako se ne preinači stroga štednja, Evropa se neće oporaviti.
Drama u Evropi je daleko od svog raspleta. Jedna od prednosti Evrope je vitalnost njenih demokratija. Ali euro je oduzeo njenim građanima – posebno u zemljama u krizi – bilo kakvo pravo glasa vezano uz njihovu ekonomsku sudbinu. Birači su, nezadovoljni smjerom u kojem ide ekonomija, ponovo odbacili nositelje mandata – da bi nove vlade nastavile istim smjerom kako je naloženo u Briselu, Frankfurtu i Berlinu.
Grčki test
Ali koliko dugo se to može nastaviti? I kako će birači reagovati? Širom Evrope svjedocima smo uznemirujućem porastu ekstremnih nacionalističkih stranaka kao kontraudarac na vrijednosti prosvjetiteljstva koje su bile zaslužne za takav uspjeh Evrope. Na nekim mjestima bilježi se porast velikih separatističkih pokreta. Trenutno Grčka stavlja Evropu na još jedan test. Pad grčkog BDP-a od 2010. je znatno ozbiljniji od onoga s kojim se suočila Amerika tokom Velike depresije 1930-ih godina. Nezaposlenost među mladima premašuje 50%. Vlada premijera Antonija Samarasa nije uspjela i sada, uslijed nesposobnosti parlamenta da izabere novog grčkog predsjednika, održaće se rani opšti izbori 25. januara.
Reakcija naroda
Lijeva opozicijska stranka Syriza, kojoj je prioritet ponovno ispregovarati usove sanacije grčkih dugova, je trenutno u prednosti prema anketama o javnome mišljenju. Ako Syriza pobijedi, ali ne dođe na vlast, glavni razlog bit će strah od reakcija Evropske unije. Strah nije najplemenitija emocija i neće uroditi onom vrstom nacionalnog konsenzusa koji je potreban Grčkoj da krene putem napretka. Ali to nije problem Grčke. To je problem Evrope. Ako se Evropa ne promijeni – ako ne sprovede reformu eurozone i ne prekine strogu štednju – reakcija naroda bit će neizbježna. Grčka bi mogla ovog puta ustrajati. Ipak ovo ekonomsko ludilo ne može trajati zauvijek. Demokratija to neće dozvoliti. Ali koliko će još boli morati podnijeti Evropa prije no što joj se povrati razum?
