Ekonomista Gari Beker, koji je nedavno preminuo u 83. godini, ostaće zapamćen kao nobelovac koji je ‘bez pardona’ primenio ekonomski pristup u analizi ljudskog ponašanja i društvenih problema u tradicionalno ne-ekonomskim područjima.
Oslanjajući se na teoriju racionalnog izbora, Beker je primijenio ekonomsko rezonovanje na mnoge teme van uobičajenog ekonomskog diskursa: porodicu, djecu, interesne grupe, kriminal, redovno je objavljivao kolumne u BusinessWeek-u pišući na popularan način o ekonomskim temama.
Prenosimo deo teksta Svetlane Pantelić koji je prošle godine objavilo Udruženje banaka Srbije.
Gari S. Beker je dobio Nobelovu nagradu iz ekonomije 1992. godine za proširenje oblasti mikroekonomske analize na širok spektar ljudskog ponašanja i interakcija, uključujući netržišno ponašanje. Svoja istraživanja usmjerio je na porodicu, društvo, kriminal, diskriminaciju, bolesti zavisnosti, itd.
[widgets_on_pages id=”Baner”]
Konvencionalna, dobro razrađena i veoma djelotvorna oruđa ekonomske analize Beker je primijenio na fenomene na koje ih pre njega niko nije primijenio. To je dovelo do novih saznanja o analiziranim fenomenima, a ekonomsku nauku uvelo u oblasti koje su do tada za nju bile nepristupačna zona. Bekerova ekonomska analiza se bavila ponašanjem domaćinstva, odlukama o sklapanju brakova i razvoda, fertilitetu, rasnoj, polnoj i verskoj diskriminaciji, kriminalu, političkim procesima, itd.
Stvaranje ekonomskog imperijalizma dovelo je do uspostavljanja konkurencije između različitih društvenih nauka, odnosno do konkurencije alternativnih pristupa istom posmatranom fenomenu – ljudskom ponašanju. Beker smatra da ekonomsku nauku ne treba definisati na osnovu fenomena koje ona istražuje već na osnovu načina na koji istražuje te fenomene. Razlika između ekonomske nauke i ostalih društvenih nauka nalazi se u pristupu fenomenima koji se istražuju, a ne u njima samima. Jedini uslov koji se postavlja na planu objekta ekonomskog istraživanja jeste da postoji ljudsko ponašanje sa dva osnovna elementa: oskudni resursi i alternativni ciljevi.
Vrijeme je ključni resurs domaćinstva
Nov pristup Beker unosi i u istraživanje ponašanja domaćinstva. Uvodi novu kategoriju dobara – osnovna dobra koja se koriste u potrošnji, odnosno isključivo ona kao argument ulaze u funkciju korisnosti pojedinca, odnosno domaćinstva. Ova dobra se ne mogu kupiti na tržištu već predstavljaju dobra koja proizvode domaćinstva na osnovu dva inputa: vremena kao najznačajnijeg resursa kojim raspolažu i tržišnih dobara, odnosno robe koja se nabavlja na tržištu. Ključni resurs domaćinstva je vrijeme. Beker naziva punim dohotkom onaj koji bi domaćinstvo, odnosno pojedinac ostvario ukoliko svoje cjelokupno raspoloživo vrijeme potroši u tržišnim aktivnostima. Time je pokazao da je vrijeme novac i da ima svoju cijenu. Ljudi koji od svojih tržišnih aktivnosti ostvaruju visok dohodak, imaju i visoku cijenu svog vremena.
Investicije u sopstveni ljudski kapital
Što je više investicija u ljudski kapital to su one efikasnije, a ljudski kapital veći, pa su veći i prinosi na taj kapital mereno nadnicama i drugim radnim dohocima. Odluke o investicijama u sopstveni ljudski kapital ljudi donose tako da maksimizuju neto sadašnju vrijednost svojih budućih dohodaka. Ukoliko postoji nekoliko mogućih investicionih projekata, ljudi će se odlučiti za onaj koji generiše najveću neto vrijednost očekivanih budućih dohodaka. Obrazovanje predstavlja najznačajniju vrstu te investicije. Što se tiče nacionalnih investicija u ovaj resurs one se u velikom dijelu tretiraju kao potrošnja (obrazovanje, zdravstvena zaštita, rekreacija, itd.), a u stvari to su investicije u ljudski kapital koje dovode do rasta proizvodnje za budućnost.
Djeca su osnovna dobra
Odluka bračnog para da imaju djecu za Bekera predstavlja investicionu odluku porodice/ domaćinstva, a pri svakoj investicionoj odluci porede se sadašnje vrijednosti očekivanih prinosa i očekivanih troškova koje će djeca da generišu prilikom njihovog podizanja. Dohodak roditelja ima odlučujuću ulogu o veličini porodice/ broju djece. Investicije u ljudski kapital djece podrazumevaju veliko učešće vremena roditelja. Porast dohotka dovodi do efekta supstitucije djece drugim osnovnim dobrima. Odnosno, porast dohotka dovodi do opadanja tražnje za djecom, pa time i veličine porodice. Ova regularnost poznata je kao Bekerova hipoteza o troškovima vremena žene, imajući u vidu njenu značajniju ulogu u podizanju djece. Druga njegova hipoteza je o interakciji kvantiteta i kvaliteta djece. Kvalitet djeteta, kao novi Bekerov element u razmatranju teorije fertiliteta, podiže se uvećanim investiranjem u ljudski kapital djeteta što povećava troškove podizanja svakog pojedinačnog djeteta. Pri zadatom budžetskom ograničenju roditelji biraju između uvećanja sopstvene korisnosti koja proizilazi iz uvećanja broja djece i uvećanja korisnosti do koga dolazi sa uvećanjem kvaliteta svakog djeteta. Raspoloživo roditeljsko vrijeme, kao osnovni proizvodni faktor podizanja djece, može alternativno da se upotrijebi na podizanje manjeg broja djece višeg kvaliteta ili većeg broja djece nižeg kvaliteta.
Brak i njegovo tržište
Dvije osobe stupaju u brak kada postignu saglasnost da očekuju da će im u braku biti bolje nego da ostanu samci. Postoji svojevrsno bračno tržište na kome se pojedinci nadmeću, odnosno konkurišu jedni drugima za dobijanje najboljeg mogućeg bračnog druga. Monogamija je optimalan oblik braka i on maksimizuje proizvodnju osnovnih dobara. Ukoliko se produktivnost muškarca razlikuje, poligamija može da bude optimalni oblik. Poligamija će biti češća u slučaju produktivnijih muškaraca i to objašnjava ciničnom opaskom Bernarda Šoa: „Materinski instinkt navodi ženu da joj više odgovara deseti deo prvorazrednog muškarca u odnosu na isključivo posedovanje jednog trećerazrednog.”
Diskriminacija
Za Bekera ne postoje ekonomski uzroci diskriminacije već postoje samo njene ekonomske posledice. U slučaju vlasnika kapitala koji primjenjuje diskriminaciju dolazi do promjene funkcije cilja, više ne maksimizuje profit već korisnost, a lične karakteristike zaposlenih (boja kože, pripadnost nekoj etničkoj grupi ili konfesiji) kao argument ulaze u funkciju korisnosti. Diskriminacija, Bekerov je zaključak, obara ekonomsku efikasnost. Ljubav prema mržnji mora da plati pa će se tako na uvjerljiv način pokazati privrženost idealima rasizma ili nekim drugim idealima iz tog dijapazona.
Interesne grupe
Interesne grupe u društvu se bore za uvećanje ličnog blagostanja. Tražnja za političkim uticajem zasnovana je na maksimizaciji ličnog blagostanja pripadnika interesnih grupa. Iznos blagostanja oduzetog jednoj interesnoj grupi ne mora da bude jednak iznosu prirasta blagostanja druge. Prvi nalaz Bekerovog modela je da ravnoteža na političkom tržištu nije efikasna. Ona se može ostvariti uz manje apsolutno angažovanje resursa namijenjenih za stvaranje političkog pritiska – isti ravnotežni politički pritisak može da se ostvari uz manje troškove. Drugi bitan nalaz Bekerovog modela je da se relativizuje značaj problema slepog putnika, budući da je bitan jedino relativni politički pritisak interesnih grupa. Najznačajniji rezultat Bekerovog modela je da konkurencija interesnih grupa za preraspodjelu blagostanja dovodi do uspostavljanja državnih politika koje uvećavaju efikasnost alokacije resursa.
Kriminal kao racionalna kategorija
Ponuda kriminala po Bekeru zavisi od svih onih faktora koji utiču na očekivanu korisnost koju donosi kršenje zakona. Očekivana korisnost te vrste opada sa porastom zaprećene kazne, kao i sa porastom vjerovatnoće otkrivanja počinioca krivičnog djela, odnosno donošenja njegove pravosnažne osuđujuće presude.
